Nebuchadnezzar Dreams About a Large Statue
1In the second year of Nebuchadnezzar’s rule, he had a dream. His mind was troubled. He couldn’t sleep. 2So the king sent for those who claimed to get knowledge by using magic. He also sent for those who practiced evil magic and those who studied the heavens. He wanted them to tell him what he had dreamed. They came in and stood in front of the king. 3He said to them, “I had a dream. It troubles me. So I want to know what it means.”
4Then those who studied the heavens answered the king. They spoke in Aramaic. They said, “King Nebuchadnezzar, may you live forever! Tell us what you dreamed. Then we’ll explain what it means.”
5The king replied to them, “I have made up my mind. You must tell me what I dreamed. And you must tell me what it means. If you don’t, I’ll have you cut to pieces. And I’ll have your houses turned into piles of trash. 6So tell me what I dreamed. Explain it to me. Then I’ll give you gifts. I’ll reward you. I’ll give you great honor. So tell me the dream. And tell me what it means.”
7Once more they replied, “King Nebuchadnezzar, tell us what you dreamed. Then we’ll tell you what it means.”
8The king answered, “I know what you are doing. You are trying to gain more time. You realize that I’ve made up my mind. 9You must tell me the dream. If you don’t, you will pay for it. You have gotten together and made evil plans. You hope things will change. So you are telling me lies. But I want you to tell me what I dreamed. Then I’ll know that you can tell me what it means.”
10They answered the king, “There is no one on earth who can do what you are asking! No king has ever asked for anything like that. Not even a king as great and mighty as you has asked for it. Those who get knowledge by using magic have never been asked to do what you are asking. And those who study the heavens haven’t been asked to do it either. 11What you are asking is much too hard. No one can tell you what you dreamed except the gods. And they don’t live among human beings.”
12That made the king very angry. He ordered that all the wise men in Babylon be put to death. 13So the order was given to kill them. Men were sent out to look for Daniel and his friends. They were also supposed to be put to death.
14Arioch was the commander of the king’s guard. He went out to put the wise men of Babylon to death. So Daniel spoke to him wisely and carefully. 15He asked the king’s officer, “Why did Nebuchadnezzar give a terrible order like that?” Then Arioch explained to Daniel what was going on. 16When Daniel heard that, he went to the king. He told him he would explain the dream to him. But he needed more time.
17Then Daniel returned to his house. He explained everything to his friends Hananiah, Mishael and Azariah. 18He asked them to pray that the God of heaven would give him mercy. He wanted God to help him understand the mystery of the king’s dream. Then he and his friends wouldn’t be killed along with Babylon’s other wise men. 19During that night, God gave Daniel a vision. He showed him what the mystery was all about. Then Daniel praised the God of heaven. 20He said,
“May God be praised for ever and ever!
He is wise and powerful.
21He changes times and seasons.
He removes some kings from power.
He causes other kings to rule.
The wisdom of those who are wise comes from him.
He gives knowledge to those who have understanding.
22He explains deep and hidden things.
He knows what happens in the darkest places.
And where he is, everything is light.
23God of my people of long ago, I thank and praise you.
You have given me wisdom and power.
You have made known to me what we asked you for.
You have shown us the king’s dream.”
Daniel Tells the King What His Dream Means
24Then Daniel went to Arioch. The king had appointed him to put the wise men of Babylon to death. Daniel said to him, “Don’t kill the wise men of Babylon. Take me to the king. I’ll tell him what his dream means.”
25So Arioch took Daniel to the king at once. Arioch said, “I have found a man among those you brought here from Judah. He can tell you what your dream means.”
26Nebuchadnezzar spoke to Daniel, who was also called Belteshazzar. The king asked him, “Are you able to tell me what I saw in my dream? And can you tell me what it means?”
27Daniel replied, “You have asked us to explain a mystery to you. But no wise man can do that. And those who try to figure things out by using magic can’t do it either. 28But there is a God in heaven who can explain mysteries. King Nebuchadnezzar, he has shown you what is going to happen. Here is what you dreamed while lying in bed. And here are the visions that passed through your mind.
29“Your Majesty, while you were still in bed your mind was troubled. You were thinking about things that haven’t happened yet. The God who explains mysteries showed these things to you. 30Now the mystery has been explained to me. But it isn’t because I have greater wisdom than anyone else alive. It’s because God wants you to know what the mystery means, Your Majesty. He wants you to understand what went through your mind.
31“King Nebuchadnezzar, you looked up and saw a large statue standing in front of you. It was huge. It shone brightly. And it terrified you. 32The head of the statue was made out of pure gold. Its chest and arms were made out of silver. Its stomach and thighs were made out of bronze. 33Its legs were made out of iron. And its feet were partly iron and partly baked clay. 34While you were watching, a rock was cut out. But human hands didn’t do it. It struck the statue on its feet of iron and clay. It smashed them. 35Then the iron and clay were broken to pieces. So were the bronze, silver and gold. All of them were broken to pieces. They became like straw on a threshing floor at harvest time. The wind blew them away without leaving a trace. But the rock that struck the statue became a huge mountain. It filled the whole earth.
36“This was your dream. Now I will tell you what it means. 37King Nebuchadnezzar, you are the greatest king of all. The God of heaven has given you authority and power. He has given you might and glory. 38He has put everyone under your control. He has also given you authority over the wild animals and the birds in the sky. It doesn’t matter where they live. He has made you ruler over all of them. You are that head of gold.
39“After you, another kingdom will take over. It won’t be as powerful as yours. Next, a third kingdom will rule over the whole earth. The bronze part of the statue stands for that kingdom. 40Finally, there will be a fourth kingdom. It will be as strong as iron. Iron breaks and smashes everything to pieces. And the fourth kingdom will crush and break all the others. 41You saw that the feet and toes were made out of iron and baked clay. And the fourth kingdom will be divided up. But it will still have some of the strength of iron. That’s why you saw iron mixed with clay. 42The toes were partly iron and partly clay. And the fourth kingdom will be partly strong and partly weak. 43You saw the iron mixed with baked clay. And the fourth kingdom will be made up of all kinds of people. They won’t hold together any more than iron mixes with clay.
44“In the time of those kings, the God of heaven will set up a kingdom. It will never be destroyed. And no other nation will ever take it over. It will crush all those other kingdoms. It will bring them to an end. But it will last forever. 45That’s what the vision of the rock cut out of a mountain means. Human hands didn’t cut out the rock. It broke the statue to pieces. It smashed the iron, bronze, clay, silver and gold.
“The great God has shown you what will take place in days to come. The dream is true. And you can trust the meaning of it that I have explained to you.”
46Then King Nebuchadnezzar bowed low in front of Daniel. He wanted to honor him. So he ordered that an offering and incense be offered up to him. 47The king said to Daniel, “I’m sure your God is the greatest God of all. He is the Lord of kings. He explains mysteries. That’s why you were able to explain the mystery of my dream.”
48Then the king put Daniel in a position of authority. He gave him many gifts. He made him ruler over the city of Babylon and the towns around it. He put him in charge of all its other wise men. 49The king also did what Daniel asked him to. He appointed Shadrach, Meshach and Abednego to help Daniel govern Babylon and the towns around it. Daniel himself remained at the royal court.
Ang Damgo ni Nebucadnezar
1Sang ikaduha nga tuig sang paghari ni Nebucadnezar, kapila siya nagdamgo. Nakapalibog gid sa iya ang iya mga damgo gani indi siya makatulog. 2Ginpatawag niya ang iya mga madyikero, babaylan, sorhano, kag mga manugpakot,2:2 manugpakot: sa literal, Kaldeanhon. agod ipasaysay ang iya mga damgo. 3Pag-abot nila nagsiling ang hari sa ila, “Nagdamgo ako kag nakapalibog gid ini sa akon, gani ginpatawag ko kamo kay gusto ko mahibaluan kon ano ang kahulugan sang sadto nga damgo.”
4Nagsabat ang mga manugpakot sa hari sa lingguahe nga Aramico,2:4 Halin sa sini nga bersikulo hasta sa katapusan sang kapitulo 7 ang gin-gamit nga lingguahe sa pagsulat amo ang Aramico. “Kabay pa nga magkabuhi ka sing malawig, Mahal nga Hari. Sugiri kami nga imo mga alagad sang imo damgo, kag isaysay namon sa imo ang kahulugan.”
5Pero nagsiling siya sa ila, “Amo ini ang akon desisyon: Kon indi ninyo mapakot kon ano ang akon damgo kag ang kahulugan sini, ipahiwa-hiwa ko ang inyo mga lawas kag ipaguba ang inyo mga balay. 6Pero kon mapakot gani ninyo ang akon damgo kag masaysay ang kahulugan sini, regaluhan ko kamo kag hatagan sang dako nga kadungganan. Sige, pakta na ninyo kag isaysay dayon ang kahulugan.”
7Nagsabat liwat sila sa hari, “Mahal nga Hari, sugiri na lang kami sang imo damgo kay isaysay namon sa imo ang kahulugan.” 8Nagsiling ang hari, “Nakahibalo ako nga ginapadugay-dugay lang ninyo ang oras kay nakahibalo kamo nga tumanon ko gid ang akon ginsiling sa inyo, 9nga kon indi gani ninyo mapakot kag masaysay ang akon damgo silutan ko gid kamo sadtong akon ginsiling. Nagsugtanay kamo nga magbutig sa akon kay nagapinsar kamo nga magbag-o pa ang situasyon. Pakta na ninyo kon ano ang akon damgo agod mapati ako nga makahibalo gid kamo magsaysay sang kahulugan sini.”
10Nagsabat sila sa hari, “Wala gid sing tawo sa bug-os nga kalibutan nga makahimo sinang imo ginapangayo. Kag wala man sing hari, bisan ano pa siya ka gamhanan, nga nagasugo sa mga madyikero, babaylan, ukon manugpakot sa paghimo sang pareho sina. 11Kabudlay gid sang imo ginapangayo, Mahal nga Hari. Ang mga dios lang gid ang makahimo sina, pero wala man sila nagapuyo upod sa mga tawo.”
12Tungod sa ila ginsabat, puwerte gid ang kaakig sang hari. Kag nagmando siya nga pamatyon ang tanan nga maalamon2:12 maalamon: ang mga tawo nga pareho sa ginasiling sang bersikulo 2. nga mga tawo sa Babilonia. 13Sang ginpaguwa ang sugo nga ang mga maalamon pamatyon, ginpangita si Daniel kag ang iya mga kaupod agod patyon man.
14-15Karon, nagpalapit si Daniel kay Arioc nga kapitan sang mga guwardya sang hari. Ining si Arioc amo ang ginsugo sang hari sa pagpatay sa maalamon nga mga tawo sang Babilonia. Mahinalungon nga nagpamangkot si Daniel sa iya kon ano ang kabangdanan sining mabug-at nga mando sang hari. Gani ginsugiran siya ni Arioc sang natabo.
16Pagkabati sadto ni Daniel, nagkadto siya sa hari kag nagpangabay nga hatagan siya sang tion agod masaysay niya ang kahulugan sang damgo sini. 17Nagsugot ang hari, gani nagpauli dayon si Daniel kag ginsugiran niya ang iya mga kaupdanan nga sila ni Hanania, Mishael, kag Azaria parte sa natabo. 18Ginsilingan sila ni Daniel nga magpangamuyo agod kaluoyan sila sang Dios sang langit2:18 Dios sang langit: ukon, Dios nga ara sa langit; ukon, Dios nga naghimo sang langit; ukon, Dios nga labaw sa tanan. nga mahibaluan nila ang kahulugan sang damgo sang hari, agod indi sila pagpatyon upod sang iban pa nga maalamon nga mga tawo sa Babilonia.
19Sadto nga gab-i, ginpahayag sang Dios kay Daniel ang damgo sang hari kag ang kahulugan sini paagi sa palanan-awon. Gindayaw dayon ni Daniel ang Dios sang langit. 20Nagsiling siya,
“Ang Dios maalam kag gamhanan;
dayawon naton siya sa wala sing katapusan.
21Siya ang nagabaylo sang mga panahon.
Siya ang nagabuot kon sin-o ang magahari kag siya man ang nagailis sa ila.
Siya ang nagahatag sang kaalam sa mga maalamon.
22Ginapahayag niya ang kahulugan sang madalom nga mga butang nga mabudlay intiendihon.
Ara sa iya ang kasanag, kag kahibalo siya kon ano ang ara sa kadulom.
23Gani ginadayaw ko ikaw kag ginapasalamatan, O Dios sang akon mga katigulangan.
Ikaw ang naghatag sa akon sang kaalam kag ikasarang.
Kag ginhatag mo ang amon ginpangayo sa imo paagi sa pagpahayag mo sa amon sang kahulugan sang damgo sang hari.”
Ginsaysay ni Daniel ang Kahulugan sang Damgo sang Hari
24Dayon nagbalik si Daniel kay Arioc nga amo ang gintugyanan sang hari sa pagpatay sa maalamon nga mga tawo sa Babilonia. Nagsiling si Daniel sa iya, “Indi anay pagpatya ang maalamon nga mga tawo, kundi updi anay ako sa hari kay isaysay ko sa iya ang kahulugan sang iya damgo.”
25Gani dali-dali nga gindala ni Arioc si Daniel sa hari. Nagsiling si Arioc, “Mahal nga Hari, may nakita ako nga bihag nga halin sa Juda nga makasaysay kon ano ang kahulugan sang imo damgo.” 26Ginpamangkot sang hari si Daniel nga ginatawag man nga Belteshazar, “Masugid mo bala sa akon kon ano ang akon damgo kag masaysay ang iya kahulugan?” 27Nagsabat si Daniel, “Mahal nga Hari, wala sing bisan sin-o nga maalamon, babaylan, madyikero, ukon manughimalad nga makasaysay sang imo damgo. 28Pero may Dios sa langit nga nagapahayag sang mga tinago nga kamatuoran. Paagi sa imo damgo, Mahal nga Hari, ginpahibalo sang Dios sa imo kon ano ang matabo sa palaabuton. Karon, isugid ko sa imo ang mga palanan-awon nga nakita mo sa imo damgo.
29“Samtang nagakatulog ka, Mahal nga Hari, nagdamgo ka parte sa matabo sa palaabuton. Ginpahibalo ina sa imo sang Dios nga nagapahayag sang mga tinago nga kamatuoran. 30Kag ang imo damgo ginpahayag sa akon sang Dios, indi tungod nga mas maalam ako sang sa iban nga mga tawo, kundi agod masaysay ko sa imo kag maintiendihan mo kon ano ang kahulugan sang nag-abot sa imo hunahuna.
31“Ang imo damgo amo ini: May nakita ka nga isa ka dako nga estatwa nga nagatindog sa imo atubangan. Puwerte ini kasilaw kag makahaladlok tan-awon. 32Ang iya sini nga ulo puro nga bulawan kag ang iya dughan kag mga kamot pilak,2:32 pilak: sa English, silver. kag halin sa iya tiyan hasta sa paa saway. 33Ang iya mga batiis salsalon kag ang iya mga tiil salsalon kag tisa.2:33 tisa: sa iban nga Bisaya, daga. Sa English, clay. 34Kag samtang nagatan-aw ka sa estatwa, may isa ka bato nga gintiphag, pero indi tawo ang nagtiphag. Nagtupa ini nga bato sa salsalon kag tisa nga mga tiil sang estatwa, kag nadugmok ang iya mga tiil. 35Sa gilayon nagkaladugmok ang bilog nga estatwa nga salsalon, tisa, saway, pilak, kag bulawan. Kag nangin pareho na lang ini sang upa sa linasan nga ginapalid sang hangin kon diin-diin. Pero ang bato nga nagdugmok sa tiil sang estatwa nangin dako nga bukid kag naglikop sa bug-os nga kalibutan.
36“Amo ato ang imo damgo, kag amo ini ang iya kahulugan: 37Mahal nga Hari, ikaw ang hari nga labaw sa tanan nga hari. Ginhimo ka nga hari sang Dios sang langit, kag ginhatagan ka niya sang gahom, kusog, kag kadungganan. 38Ginpagamhan niya sa imo ang mga tawo, mga sapat, kag mga pispis, bisan diin man sila. Ikaw amo ang ginarepresentar sadtong bulawan nga ulo sang estatwa.
39“Ang masunod sa imo nga ginharian indi pareho kagamhanan sa imo ginharian. Ang ikatatlo nga ginharian amo ang ginarepresentar sadtong saway nga parte sang estatwa, kag magagahom ini nga ginharian sa bug-os nga kalibutan. 40Kag ang sunod amo ang ikaapat nga ginharian nga daw pareho sang salsalon. Kay subong nga ang salsalon makadugmok sang tanan, ini nga ginharian magadugmok sang iban nga mga ginharian. 41Kag subong nga ang mga tiil sang estatwa salsalon kag tisa, ini nga ginharian mabahin. Pero magapabilin ini nga mabakod, tungod kay nakita mo man nga ang mga tiil sang estatwa may lakot nga salsalon. 42Ang salsalon kag tisa nga mga tudlo sang mga tiil nagakahulugan nga may bahin sang sini nga ginharian nga mabakod kag may bahin man nga maluya. 43Ang pag-impon sang salsalon kag tisa nagakahulugan man nga magaisa ang mga hari sang sini nga ginharian paagi sa pag-inasawahay. Pero indi magdugay ang ila pag-isa, pareho bala sang salsalon kag tisa nga indi puwede mikslahon.
44“Sa panahon sang sini nga mga hari, magatukod ang Dios sang langit sang isa ka ginharian nga indi gid mapukan hasta san-o. Indi gid ini madaog sang iban, kundi laglagon pa gani niya ang tanan nga ginharian kag magapabilin ini hasta san-o. 45Pareho bala sang imo nakita nga bato nga gintiphag halin sa bukid (pero indi tawo ang nagtiphag) nga nagdugmok sang estatwa nga salsalon, saway, tisa, pilak, kag bulawan.
“Mahal nga Hari, nagpahayag ang gamhanan nga Dios sa imo kon ano ang matabo sa palaabuton. Amo ato ang imo damgo kag ang iya kahulugan. Matuod gid ang tanan ko nga ginsiling.”
46Nagluhod dayon si Haring Nebucadnezar sa pagpadungog kay Daniel. Pagkatapos nagmando siya nga maghalad kag magsunog sang insenso kay Daniel. 47Nagsiling siya kay Daniel, “Tungod sang imo pagsugid sang akon damgo kag pagsaysay sang iya kahulugan, matuod gid man nga ang imo Dios labaw sa tanan nga dios. Siya ang dapat kilalahon nga Ginoo sang mga hari. Kag siya gid lang ang makapahayag sang mga tinago nga kamatuoran.”
48Ginhatagan dayon sang hari si Daniel sang madamo kag matahom nga mga regalo. Kag ginhatagan man niya siya sang mataas nga posisyon bilang manugdumala sang bug-os nga probinsya sang Babilonia kag pangulo sang tanan nga maalamon didto. 49Ginpangabay ni Daniel sa hari nga himuon sila ni Shadrac, Meshac, kag Abednego nga kabulig niya sa pagdumala sang probinsya sang Babilonia. Kag nagsugot man ang hari. Si Daniel iya nagpabilin didto sa palasyo sang hari.
