Pasiuna
1-3Halangdon nga Teofilo:
Daghan na ang nagsulat mahitungod sa mga panghitabo dinhi kanato. Gisulat nila ang mahitungod kang Jesus sumala sa gibalita kanato niadtong mga tawo nga nagsangyaw sa Maayong Balita ug nakakita mismo sa mga panghitabo gikan pa sa sinugdanan. Mao nga gisusi ko gayod pag-ayo kining tanan gikan pa sa sinugdan. Unya akong nahuna-hunaan nga isulat usab kanimo kining maong mga panghitabo sa maayong pagkahan-ay, 4aron imong masiguro nga tinuod gayod ang mga butang nga gisulti kanimo.
Nagpakita ang Anghel kang Zacarias
5Ingon niini ang nahitabo: Niadtong panahon nga si Herodes ang hari sa Judea, may pari didto nga ginganlan ug Zacarias nga miyembro sa grupo sa mga pari nga gidumalahan ni Abia. Ug ang iyang asawa mao si Elizabet nga kaliwat usab ni Aaron. 6Silang duha nagkinabuhi nga matarong atubangan sa Dios. Gituman gayod nila ang tanang mga sugo ug balaod sa Ginoo. 7Apan wala silay anak, kay baog si Elizabet ug tigulang na usab kaayo sila.
8Unya, miabot ang adlaw nga ang grupo nila ni Zacarias mao na ang mag-alagad sa Dios didto sa templo. 9Nagripa sila sumala sa nabatasan nilang mga pari, ug si Zacarias mao ang napilian nga magsunog ug insenso didto sa halaran. Busa misulod siya sa templo. 10Samtang nagsunog siya ug insenso didto sa sulod, daghang mga tawo didto sa gawas ang nagaampo. 11Unya nagpakita kaniya ang usa ka anghel sa Ginoo ug mitindog kini didto sa tuong dapit sa halaran nga sunoganan sa insenso. 12Sa dihang nakita kini ni Zacarias gikulbaan siya ug nahadlok. 13Apan miingon ang anghel kaniya, “Ayaw kahadlok, Zacarias! Gidungog sa Dios ang imong mga pag-ampo; si Elizabet nga imong asawa manganak ug batang lalaki. Nganlan mo siyag Juan. 14Magmalipayon gayod ikaw tungod kaniya, ug daghan usab ang magmalipayon tungod sa iyang pagkahimugso. 15Kay mahimo siyang bantogan1:15 bantogan: sa literal, dako. atubangan sa Ginoo. Kinahanglan dili gayod siya moinom ug bino o uban pang ilimnon nga makahubog. Bisan anaa pa siya sa sabakan sa iyang inahan ang Espiritu Santo anaa na kaniya. 16Ug pabalikon niya ang daghang mga kaliwat ni Israel ngadto sa Ginoo nga ilang Dios. 17Mag-una siya sa Ginoo aron iyang andamon ang mga tawo alang sa pag-abot sa Ginoo. Himuon niya kini pinaagi sa Espiritu Santo ug sa gahom nga sama sa nabatonan ni Elias. Ipasig-uli niya ang maayong relasyon sa mga amahan ngadto sa ilang mga anak, ug ibalik niya ang matarong nga panghuna-huna sa mga masinupakon sa Dios.”
18Miingon si Zacarias sa anghel, “Sa unsang paagi nga mahitabo kini kanako? Tigulang na man ako ug ang akong asawa.”
19Mitubag ang anghel, “Ako si Gabriel nga alagad sa Dios nga anaa gayod sa iyang atubangan. Gisugo niya ako aron sa pagsulti kanimo niining maayong balita. 20Apan tungod kay wala ka man motuo sa akong gisulti, maamang ka hangtod sa adlaw nga matuman kining akong gisulti kanimo. Matuman gayod kini inig-abot sa adlaw nga gitakda sa Dios.”
21Ang mga tawo didto sa gawas nagpadayon sa paghulat kang Zacarias. Natingala sila ngano nga nadugay siya didto sa sulod sa templo. 22Sa paggawas niya, dili na siya makasulti ug tungod niini nagsinyas na lang siya sa mga tawo. Nasabtan nila nga may gipakita ang Dios kaniya didto sa sulod sa templo. 23Pagkahuman sa iyang turno sa pag-alagad sa templo, mipauli siya. 24Paglabay sa pipila ka adlaw, nagmabdos na si Elizabet. Sulod sa lima ka bulan wala gayod siyay mogawas sa ilang balay. 25Miingon siya, “Gikaloy-an gayod ako sa Ginoo. Karon gikuha niya kanako ang akong kaulawan ngadto sa mga tawo.1:25 kaulawan ngadto sa mga tawo: usa ka kaulawan kaniadto alang sa usa ka babaye ang dili makaanak.”
Nagpakita ang Anghel kang Maria
26Sa dihang unom na ka bulan ang pagmabdos ni Elizabet, gisugo pag-usab sa Dios ang anghel nga si Gabriel nga moadto sa Nazaret, nga usa ka lungsod sa Galilea. 27Gipadala siya didto sa dalagang putli nga ginganlag Maria. Si Maria kaslonon na kang Jose, nga usa sa mga kaliwat ni Haring David. 28Sa pag-abot sa anghel didto kang Maria, miingon siya, “Maria, magmalipayon ka, tungod kay ang Ginoo uban kanimo ug gipanalanginan ka niya.” 29Sa pagkadungog ni Maria niini nahasol siya pag-ayo, ug iyang gihuna-huna kon unsa ang kahulogan niini. 30Miingon ang anghel kaniya, “Ayaw kahadlok, Maria kay gipakita sa Dios ang iyang kaayo kanimo. 31Magmabdos ka ug manganak ug lalaki, ug Jesus ang imong ingalan kaniya. 32Mahimo siyang bantogan ug pagatawgon siya nga Anak sa Labing Halangdong Dios. Ihatag sa Ginoong Dios kaniya ang gingharian sa iyang katigulangan nga si David. 33Maghari siya sa mga kaliwat ni Jacob hangtod sa kahangtoran; ang iyang gingharian molungtad sa walay kataposan.”
34Miingon si Maria sa anghel, “Unsaon man niini pagkahimo, nga wala pa man akoy bana?” 35Mitubag ang anghel, “Mokunsad kanimo ang Espiritu Santo ug ang gahom sa Labing Halangdong Dios magpabilin kanimo. Busa ang balaan nga bata nga imong ipanganak pagailhon nga Anak sa Dios. 36Tan-awa ang imong paryente nga si Elizabet. Ang uban nagaingon nga dili na siya manganak tungod kay tigulang na kaayo siya. Apan karon unom na ka bulan ang iyang pagmabdos, 37tungod kay mahimo man sa Dios ang tanan.”
38Miingon si Maria, “Sulugoon ako sa Ginoo; matuman unta kanako ang imong gisulti.” Ug unya mibiya ang anghel kaniya.
Mibisita si Maria kang Elizabet
39Sa paglabay sa pipila ka adlaw nangandam si Maria ug nagdali pag-adto sa usa ka lungsod didto sa kabukiran sa Judea. 40Misulod siya sa balay nila ni Zacarias ug nangumusta kang Elizabet. 41Sa pagkadungog ni Elizabet sa pagpangumusta ni Maria, milihok ang bata sa iyang tiyan. Gigamhan si Elizabet sa Espiritu Santo. 42Ug sa makusog nga tingog miingon siya, “Sa tanang mga babaye ikaw lang ang gipanalanginan sa Dios ug ingon niini! Gipanalanginan usab niya ang imong gimabdos. 43Usa kini ka dakong dungog alang kanako kay gibisitahan ako sa inahan sa akong Ginoo. 44Kay bisan gani ang bata sa akong tiyan malipayon nga milihok sa dihang nadunggan ko ang imong pagpangumusta. 45Bulahan gayod ikaw nga nagtuo nga matuman kanimo ang gisulti sa Ginoo!”
Ang Pagdayeg ni Maria sa Dios
46Miingon si Maria:
“Nagadayeg gayod ako sa Ginoo!
47Ug malipayon ang akong espiritu tungod sa Dios nga akong Manluluwas.
48Kay gihinumdoman niya ako nga iyang ubos nga sulugoon. Sukad karon, magasulti ang tanang mga tawo nga bulahan ako,
49tungod sa kahibulongan nga mga butang nga gihimo sa gamhanang Dios kanako.
Balaan siya nga Dios.
50May kalooy siya sa mga tawo sa matag kaliwatan nga nagatahod kaniya.
51Gipakita niya ang iyang gahom pinaagi sa iyang mga gihimo.
Giabog niya ang mga tawo nga mapahitas-on sa ilang kaugalingon.
52Gipakanaog niya ang mga gamhanang hari sa ilang trono.
Ug gituboy niya ang mga mapainubsanon.
53Gitagbaw niya sa mga maayong butang ang mga gigutom.
Apan gihinginlan niya nga wala gayoy dala ang mga adunahan.
54-55Gitabangan niya kita nga iyang mga sulugoon, nga mga kaliwat ni Israel.
Kay wala niya kalimti ang iyang mga saad sa atong mga katigulangan,
nga kaloy-an niya sa walay kataposan si Abraham ug ang iyang mga kaliwat!”
Mao kini ang gisulti ni Maria. 56Ug mipuyo siya didto sa ilang Elizabet ug mga tulo ka bulan, ug unya mipauli siya.
Ang Pagkatawo ni Juan nga Tigbautismo
57Unya miabot ang panahon sa pagpanganak ni Elizabet, ug nanganak siya ug lalaki. 58Sa pagkadungog sa iyang mga silingan ug mga paryente kon giunsa siya pagpanalangin sa Ginoo, nakigduyog sila sa iyang kalipay.
59Sa walo na ka adlaw ang bata, mitambong ang mga silingan ug mga paryente sa pagtuli kaniya.1:59 Mao kini ang nabatasan sa mga Judio. Zacarias unta ang ilang ingalan kaniya sama sa iyang amahan, 60apan wala mosugot si Elizabet. Miingon siya, “Dili mahimo, kinahanglan nga Juan ang ingalan kaniya.” 61Miingon sila kaniya, “Apan wala gayod kamoy paryente nga sama niana ug ngalan.” 62Ug ilang gisinyasan ang amahan kon unsay iyang gusto nga ingalan sa iyang anak. 63Misinyas siya nga hatagan siya ug sulatanan. Ug dayon misulat siya, “Nganli siyag Juan.” Natingala gayod silang tanan. 64Diha-diha nakasulti si Zacarias ug gidayeg niya ang Dios. 65Gikulbaan ang tanan niyang mga silingan ug mikaylap sa tanang dapit sa mga bukid sa Judea ang balita mahitungod sa maong panghitabo. 66Ang tanang mga tawo nga nakadungog niini nakapamalandong ug nakapangutana, “Unsa man kaha kining bataa inigkadako na niya?” Kay klaro kaayo nga ang gahom sa Ginoo anaa kaniya.
Ang Panagna ni Zacarias
67Si Zacarias nga iyang amahan gigamhan sa Espiritu Santo ug mao kini ang iyang gisulti:
68“Dayegon nato ang Ginoo nga Dios sa Israel!
Kay mianhi siya aron sa pagluwas kanato nga iyang mga katawhan.
69Gipaanhi niya kanato ang makaga-gahom nga manluluwas nga kaliwat sa iyang sulugoon nga si David.
70Mao usab kini ang iyang gisulti kaniadto pinaagi sa iyang mga balaang propeta.
71Nagsaad siya nga iya kitang luwason gikan sa atong mga kaaway
ug sa mga tawo nga nagadumot kanato.
72Miingon usab siya nga iyang kaloy-an ang atong mga katigulangan, ug dili niya kalimtan ang iyang kasabotan kanila
73nga iyang gipanumpa sa atong katigulangan nga mao si Abraham.
74Kini ang kasabotan nga siya moluwas gayod kanato gikan sa atong mga kaaway
aron kita makapangalagad nga walay kahadlok,
75ug mahimo kitang balaan ug matarong sa iyang atubangan sa tanan nga adlaw sa atong kinabuhi.”
76Unya miingon si Zacarias sa iyang anak,
“Ikaw Juan, pagatawgon ka nga propeta sa Labing Halangdong Dios.
Kay mag-una ka sa Ginoo aron imong andamon ang katawhan sa iyang pag-abot.
77Tudloan mo ang iyang mga katawhan nga maluwas sila pinaagi sa kapasayloan sa Dios sa ilang mga sala,
78kay ang atong Dios maluloy-on ug mahigugmaon.
Ipadala niya ang Manluluwas sama sa misubang nga adlaw,
79nga maghatag ug kahayag sa mga tawo nga anaa sa kangitngit ug nagaungaw sa kamatayon.
Tudloan niya kita kon unsaon nga mahimong maayo ang atong relasyon sa Dios ug sa atong isigka-tawo.”
80Unya, ang bata nga si Juan midako ug nalig-on sa espiritu. Nagpuyo siya sa kamingawan hangtod sa adlaw nga nagsugod siya sa iyang pagpanudlo sa mga Israelinhon.
Pasimula
1-3Kagalang-galang na Teofilus:
Marami na ang sumulat tungkol sa mga nangyari rito sa atin. Isinulat nila ang tungkol kay Jesus, na isinalaysay din sa amin ng mga taong nangaral ng salita ng Dios at nakasaksi mismo sa mga pangyayari mula pa noong una. Pagkatapos kong suriing mabuti ang lahat ng ito mula sa simula, minabuti kong sumulat din ng isang maayos na salaysay para sa iyo, 4upang lubusan mong matiyak na totoo ang mga aral na itinuro sa iyo.
Nagpakita ang Anghel kay Zacarias
5Noong si Herodes ang hari sa Judea, may isang pari na ang pangalan ay Zacarias na kabilang sa grupo ng mga pari na tinatawag na “Grupo ni Abijah.” Ang asawa niya ay si Elizabet na kabilang din sa angkan ni Aaron. 6Silang dalawa ay kapwa matuwid sa harap ng Dios. Maingat nilang sinusunod ang lahat ng utos at mga tuntunin ng Panginoon. 7Wala silang anak dahil baog si Elizabet, at matanda na silang pareho.
8Isang araw, ang grupo ni Zacarias ang nakatalagang maglingkod sa templo ng Panginoon. 9At katulad ng nakaugalian nila bilang mga pari, nagpalabunutan sila, at si Zacarias ang nabunot. Kaya siya ang pumasok sa loob ng templo para magsunog ng insenso sa altar. 10Habang nagsusunog siya roon ng insenso, maraming tao ang nananalangin sa labas. 11Biglang nagpakita kay Zacarias ang isang anghel ng Panginoon. Nakatayo ang anghel sa bandang kanan ng altar na pinagsusunugan ng insenso. 12Nabagabag at natakot si Zacarias nang makita niya ang anghel. 13Pero sinabi sa kanya ng anghel, “Huwag kang matakot, Zacarias! Dininig ng Dios ang panalangin mo. Magkakaanak ng isang lalaki ang asawa mong si Elizabet, at Juan ang ipapangalan mo sa kanya. 14Matutuwa kayo at magiging maligaya dahil sa kanya, at marami ang magagalak sa pagsilang niya, 15dahil magiging dakila siya sa harap ng Panginoon. Hindi siya dapat uminom ng alak o anumang inuming nakakalasing. Sa sinapupunan pa lang ng kanyang ina ay sasakanya na ang Banal na Espiritu. 16Maraming Israelita ang panunumbalikin niya sa Panginoon na kanilang Dios. 17Mauuna siya sa Panginoon upang ihanda ang mga tao sa pagdating ng Panginoon. Gagawin niya ito sa tulong ng Banal na Espiritu at sa pamamagitan ng kapangyarihang katulad ng kay Elias noon. Tuturuan niya ang mga magulang1:17 magulang: sa literal, ama. na mahalin ang kanilang mga anak, at ibabalik niya sa matuwid na pag-iisip ang mga taong masuwayin sa Dios.”
18Sinabi ni Zacarias sa anghel, “Paano po mangyayari ang mga sinabi nʼyo? Matanda na ako, at ganoon din ang asawa ko.”
19Sumagot ang anghel, “Ako si Gabriel na naglilingkod sa harapan ng Dios. Siya ang nagsugo sa akin para sabihin sa iyo ang magandang balitang ito. 20Ngunit dahil hindi ka naniwala sa sinabi ko, magiging pipi ka. Hindi ka makakapagsalita hanggaʼt hindi natutupad ang sinabi ko sa iyo. Sapagkat tiyak na mangyayari ang sinabi ko pagdating ng panahong itinakda ng Dios.”
21Samantala, hinihintay ng mga tao ang paglabas ni Zacarias. Nagtataka sila kung bakit nagtagal siya sa loob ng templo. 22Nang lumabas siya, hindi na siya makapagsalita at sumesenyas na lang siya. Kaya inisip nila na may nakita siyang pangitain sa loob ng templo. At mula noon naging pipi na siya.
23Nang matapos na ang panahon ng kanyang paglilingkod, umuwi na si Zacarias. 24Hindi nagtagal, nagbuntis si Elizabet, at sa loob ng limang buwan ay hindi siya umalis ng bahay. 25Sinabi niya, “Napakabuti ng Panginoon. Inalis niya ang kahihiyan ko sa mga tao bilang isang baog.”
Nagpakita kay Maria ang Anghel
26Nang ikaanim na buwan ng pagbubuntis ni Elizabet, inutusan ng Dios ang anghel na si Gabriel na pumunta sa nayon ng Nazaret sa Galilea. 27Pinapunta siya sa isang birhen1:27 birhen: o, dalaga. na ang pangalan ay Maria. Nakatakda nang ikasal si Maria kay Jose na mula sa lahi ni Haring David. 28Sinabi ni Gabriel kay Maria, “Matuwa ka,1:28 Matuwa ka: o, Binabati kita. Maria, ikaw na pinagpala ng Dios. Sumasaiyo ang Panginoon.”
29Nabagabag si Maria sa sinabi ng anghel. Inisip niyang mabuti kung ano ang ibig sabihin noon. 30Kaya sinabi sa kanya ng anghel, “Huwag kang matakot, Maria, dahil pinagpala ka ng Dios. 31Magbubuntis ka at manganganak ng isang lalaki, at papangalanan mo siyang Jesus. 32Magiging dakila siya at tatawaging Anak ng Kataas-taasang Dios. Ibibigay sa kanya ng Panginoong Dios ang trono ng ninuno niyang si David. 33Maghahari siya sa mga lahi ni Jacob magpakailanman; ang paghahari niya ay walang katapusan.”
34Nagtanong si Maria sa anghel, “Paano po ito mangyayari gayong dalaga pa ako?”
35Sumagot ang anghel, “Sasaiyo ang Banal na Espiritu at lililiman ka ng kapangyarihan ng Kataas-taasang Dios. Kaya ang banal na sanggol na ipapanganak mo ay tatawaging Anak ng Dios. 36Maging ang kamag-anak mong si Elizabet ay buntis din sa kabila ng kanyang katandaan. Alam ng lahat na baog siya, pero anim na buwan na siyang buntis ngayon. 37Sapagkat walang imposible sa Dios.”
38Sumagot si Maria, “Alipin po ako ng Panginoon. Mangyari nawa sa akin ang mga sinabi ninyo.” At iniwan siya ng anghel.
Ang Pagdalaw ni Maria kay Elizabet
39Hindi nagtagal, nag-ayos si Maria at dali-daling pumunta sa isang bayan sa kabundukan ng Judea kung saan nakatira sina Zacarias. 40Pagdating niya sa bahay nina Zacarias, binati niya si Elizabet. 41Nang marinig ni Elizabet ang pagbati ni Maria, naramdaman niyang gumalaw nang malakas ang sanggol sa kanyang sinapupunan. Napuspos ng Banal na Espiritu si Elizabet 42at malakas niyang sinabi, “Higit kang pinagpala ng Dios sa lahat ng babae, at pinagpala rin niya ang magiging anak mo! 43Isang malaking karangalan na dalawin ako ng ina ng aking Panginoon. 44Nang marinig ko ang pagbati mo sa akin, gumalaw nang malakas sa tuwa ang sanggol sa sinapupunan ko. 45Mapalad ka dahil naniwala kang matutupad ang sinabi sa iyo ng Panginoon.”
Ang Awit ni Maria
46At sinabi ni Maria,
“Buong puso kong pinupuri ang Panginoon,
47at nagagalak ang aking espiritu sa Dios na aking Tagapagligtas!
48Sapagkat inalala niya ako na kanyang abang lingkod.
Mula ngayon ay ituturing akong mapalad ng lahat ng henerasyon,
49dahil sa dakilang mga bagay na ginawa sa akin ng Makapangyarihang Dios.
Banal siya!
50Kinaaawaan niya ang mga taong may takot sa kanya sa bawat henerasyon.
51Ipinakita niya ang dakila niyang mga gawa sa pamamagitan ng kanyang kapangyarihan.
Itinaboy niya ang mga taong mataas ang tingin sa sarili.
52Ibinagsak niya ang mga makapangyarihang hari mula sa kanilang mga trono,
at itinaas niya ang mga nasa mababang kalagayan.
53Binusog niya ng mabubuting bagay ang mga nagugutom,
ngunit pinaalis niya na walang dala ang mayayaman.
54-55Tinulungan niya ang Israel na kanyang lingkod. Sapagkat hindi niya kinalimutan ang kanyang ipinangako sa ating mga ninuno, kay Abraham at sa kanyang lahi, na kaaawaan niya sila magpakailanman.”
56At nakitira si Maria kina Elizabet ng mga tatlong buwan bago siya umuwi.
Ang Pagsilang kay Juan na Tagapagbautismo
57Dumating na ang oras ng panganganak ni Elizabet, at nagsilang siya ng isang lalaki. 58Nabalitaan ng mga kapitbahay at mga kamag-anak niya kung paano siya pinagpala ng Panginoon, at nakigalak sila sa kanya.
59Nang walong araw na ang sanggol, dumalo ang mga kapitbahay at mga kamag-anak sa pagtutuli sa kanya. Zacarias sana ang ipapangalan nila sa bata dahil iyon din ang pangalan ng kanyang ama. 60Pero sinabi ni Elizabet, “Hindi! Juan ang ipapangalan sa kanya.” 61Sumagot ang mga tao, “Pero wala namang may ganyang pangalan sa pamilya ninyo.” 62Kaya tinanong nila ang ama sa pamamagitan ng senyas kung ano ang gusto niyang ipangalan sa sanggol. 63Sumenyas siya na bigyan siya ng masusulatan. Pagkatapos ay isinulat niya, “Juan ang ipapangalan sa kanya.” Nagtaka silang lahat. 64Noon din ay nakapagsalita na si Zacarias at nagpuri sa Dios. 65Nangilabot ang lahat ng kapitbahay nila, at naging usap-usapan sa buong kabundukan ng Judea ang pangyayaring iyon. 66Ang lahat ng nakabalita ay nag-isip at nagtanong, “Magiging ano kaya ang batang ito kapag lumaki na siya?” Sapagkat malinaw na sumasakanya ang Panginoon.
Ang Pahayag ni Zacarias
67Napuspos ng Banal na Espiritu ang ama ni Juan na si Zacarias at kanyang ipinahayag:
68“Purihin ang Panginoong Dios ng Israel!
Sapagkat inalala niya at tinubos ang kanyang bayan.
69Sinugo niya sa atin ang makapangyarihang Tagapagligtas mula sa angkan ng lingkod niyang si David.
70Itoʼy ayon sa ipinangako niya noon pang unang panahon sa pamamagitan ng kanyang mga banal na propeta.
71Ipinangako niya na ililigtas niya tayo sa ating mga kaaway at sa lahat ng napopoot sa atin.
72Kaaawaan niya ang ating mga ninuno, at tutuparin ang banal niyang kasunduan sa kanila
73na ipinangako niya sa ninuno nating si Abraham.
74Ayon nga sa kanyang kasunduan, ililigtas niya tayo sa ating mga kaaway upang makapaglingkod tayo sa kanya nang walang takot,
75at maging banal at matuwid sa kanyang paningin habang tayo ay nabubuhay.”
76Sinabi naman ni Zacarias sa anak niya,
“Ikaw naman, anak ay tatawaging propeta ng Kataas-taasang Dios,
dahil mauuna ka sa Panginoon upang ihanda ang mga tao sa kanyang pagdating.
77Ituturo mo sa mga mamamayan niya kung paano sila maliligtas sa pamamagitan ng kapatawaran ng kanilang mga kasalanan,
78dahil maawain at mapagmahal ang ating Dios.
Tulad ng pagsikat ng araw, ipapadala niya sa atin ang Tagapagligtas 79upang maliwanagan ang mga taong nasa kadiliman at takot sa kamatayan.
At tuturuan niya tayo kung paano mamuhay nang may mabuting relasyon sa Dios at sa kapwa.”
80Lumaki ang batang si Juan at lumakas sa espiritu. Nanirahan siya sa ilang hanggang sa araw na nagsimula siyang mangaral sa mga Israelita.
