1And in the second year of the reign of Nebuchadnezzar Nebuchadnezzar dreamed dreams, wherewith his spirit was troubled, and his sleep brake from him. 2Then the king commanded to call the magicians, and the astrologers, and the sorcerers, and the Chaldeans, for to shew the king his dreams. So they came and stood before the king. 3And the king said unto them, I have dreamed a dream, and my spirit was troubled to know the dream. 4Then spake the Chaldeans to the king in Syriack, O king, live for ever: tell thy servants the dream, and we will shew the interpretation.2.4 O king…: (Chaldee, to the end of chapter seven) 5The king answered and said to the Chaldeans, The thing is gone from me: if ye will not make known unto me the dream, with the interpretation thereof, ye shall be cut in pieces, and your houses shall be made a dunghill.2.5 cut…: Chaldee, made pieces 6But if ye shew the dream, and the interpretation thereof, ye shall receive of me gifts and rewards and great honour: therefore shew me the dream, and the interpretation thereof.2.6 rewards: or, fee 7They answered again and said, Let the king tell his servants the dream, and we will shew the interpretation of it. 8The king answered and said, I know of certainty that ye would gain the time, because ye see the thing is gone from me.2.8 gain: Chaldee, buy 9But if ye will not make known unto me the dream, there is but one decree for you: for ye have prepared lying and corrupt words to speak before me, till the time be changed: therefore tell me the dream, and I shall know that ye can shew me the interpretation thereof.
10¶ The Chaldeans answered before the king, and said, There is not a man upon the earth that can shew the king’s matter: therefore there is no king, lord, nor ruler, that asked such things at any magician, or astrologer, or Chaldean. 11And it is a rare thing that the king requireth, and there is none other that can shew it before the king, except the gods, whose dwelling is not with flesh. 12For this cause the king was angry and very furious, and commanded to destroy all the wise men of Babylon. 13And the decree went forth that the wise men should be slain; and they sought Daniel and his fellows to be slain.
14¶ Then Daniel answered with counsel and wisdom to Arioch the captain of the king’s guard, which was gone forth to slay the wise men of Babylon:2.14 answered…: Chaldee, returned2.14 captain…: or, chief marshal: Chaldee, chief of the executioners, or, slaughtermen 15He answered and said to Arioch the king’s captain, Why is the decree so hasty from the king? Then Arioch made the thing known to Daniel. 16Then Daniel went in, and desired of the king that he would give him time, and that he would shew the king the interpretation. 17Then Daniel went to his house, and made the thing known to Hananiah, Mishael, and Azariah, his companions: 18That they would desire mercies of the God of heaven concerning this secret; that Daniel and his fellows should not perish with the rest of the wise men of Babylon.2.18 of the God: Chaldee, from before God2.18 that Daniel…: or, that they should not destroy Daniel, etc
19¶ Then was the secret revealed unto Daniel in a night vision. Then Daniel blessed the God of heaven. 20Daniel answered and said, Blessed be the name of God for ever and ever: for wisdom and might are his: 21And he changeth the times and the seasons: he removeth kings, and setteth up kings: he giveth wisdom unto the wise, and knowledge to them that know understanding: 22He revealeth the deep and secret things: he knoweth what is in the darkness, and the light dwelleth with him. 23I thank thee, and praise thee, O thou God of my fathers, who hast given me wisdom and might, and hast made known unto me now what we desired of thee: for thou hast now made known unto us the king’s matter.
24¶ Therefore Daniel went in unto Arioch, whom the king had ordained to destroy the wise men of Babylon: he went and said thus unto him; Destroy not the wise men of Babylon: bring me in before the king, and I will shew unto the king the interpretation. 25Then Arioch brought in Daniel before the king in haste, and said thus unto him, I have found a man of the captives of Judah, that will make known unto the king the interpretation.2.25 I have…: Chaldee, That I have found2.25 captives…: Chaldee, children of the captivity of Judah 26The king answered and said to Daniel, whose name was Belteshazzar, Art thou able to make known unto me the dream which I have seen, and the interpretation thereof? 27Daniel answered in the presence of the king, and said, The secret which the king hath demanded cannot the wise men, the astrologers, the magicians, the soothsayers, shew unto the king; 28But there is a God in heaven that revealeth secrets, and maketh known to the king Nebuchadnezzar what shall be in the latter days. Thy dream, and the visions of thy head upon thy bed, are these;2.28 maketh…: Chaldee, hath made known 29As for thee, O king, thy thoughts came into thy mind upon thy bed, what should come to pass hereafter: and he that revealeth secrets maketh known to thee what shall come to pass.2.29 came: Chaldee, came up 30But as for me, this secret is not revealed to me for any wisdom that I have more than any living, but for their sakes that shall make known the interpretation to the king, and that thou mightest know the thoughts of thy heart.2.30 but for…: or, but for the intent that the interpretation may be made known to the king
31¶ Thou, O king, sawest, and behold a great image. This great image, whose brightness was excellent, stood before thee; and the form thereof was terrible.2.31 sawest: Chaldee, wast seeing 32This image’s head was of fine gold, his breast and his arms of silver, his belly and his thighs of brass,2.32 thighs: or, sides 33His legs of iron, his feet part of iron and part of clay. 34Thou sawest till that a stone was cut out without hands, which smote the image upon his feet that were of iron and clay, and brake them to pieces.2.34 without…: or, which was not in hands 35Then was the iron, the clay, the brass, the silver, and the gold, broken to pieces together, and became like the chaff of the summer threshingfloors; and the wind carried them away, that no place was found for them: and the stone that smote the image became a great mountain, and filled the whole earth.
36¶ This is the dream; and we will tell the interpretation thereof before the king. 37Thou, O king, art a king of kings: for the God of heaven hath given thee a kingdom, power, and strength, and glory. 38And wheresoever the children of men dwell, the beasts of the field and the fowls of the heaven hath he given into thine hand, and hath made thee ruler over them all. Thou art this head of gold. 39And after thee shall arise another kingdom inferior to thee, and another third kingdom of brass, which shall bear rule over all the earth. 40And the fourth kingdom shall be strong as iron: forasmuch as iron breaketh in pieces and subdueth all things: and as iron that breaketh all these, shall it break in pieces and bruise. 41And whereas thou sawest the feet and toes, part of potters’ clay, and part of iron, the kingdom shall be divided; but there shall be in it of the strength of the iron, forasmuch as thou sawest the iron mixed with miry clay. 42And as the toes of the feet were part of iron, and part of clay, so the kingdom shall be partly strong, and partly broken.2.42 broken: or, brittle 43And whereas thou sawest iron mixed with miry clay, they shall mingle themselves with the seed of men: but they shall not cleave one to another, even as iron is not mixed with clay.2.43 one…: Chaldee, this with this 44And in the days of these kings shall the God of heaven set up a kingdom, which shall never be destroyed: and the kingdom shall not be left to other people, but it shall break in pieces and consume all these kingdoms, and it shall stand for ever.2.44 the days: Chaldee, their days2.44 the kingdom: Chaldee, the kingdom thereof 45Forasmuch as thou sawest that the stone was cut out of the mountain without hands, and that it brake in pieces the iron, the brass, the clay, the silver, and the gold; the great God hath made known to the king what shall come to pass hereafter: and the dream is certain, and the interpretation thereof sure.2.45 without…: or, which was not in hands2.45 hereafter: Chaldee, after this
46¶ Then the king Nebuchadnezzar fell upon his face, and worshipped Daniel, and commanded that they should offer an oblation and sweet odours unto him. 47The king answered unto Daniel, and said, Of a truth it is, that your God is a God of gods, and a Lord of kings, and a revealer of secrets, seeing thou couldest reveal this secret. 48Then the king made Daniel a great man, and gave him many great gifts, and made him ruler over the whole province of Babylon, and chief of the governors over all the wise men of Babylon. 49Then Daniel requested of the king, and he set Shadrach, Meshach, and Abed-nego, over the affairs of the province of Babylon: but Daniel sat in the gate of the king.
Ang Damgo ni Nebucadnezar
1Sang ikaduha nga tuig sang paghari ni Nebucadnezar, kapila siya nagdamgo. Nakapalibog gid sa iya ang iya mga damgo gani indi siya makatulog. 2Ginpatawag niya ang iya mga madyikero, babaylan, sorhano, kag mga manugpakot,2:2 manugpakot: sa literal, Kaldeanhon. agod ipasaysay ang iya mga damgo. 3Pag-abot nila nagsiling ang hari sa ila, “Nagdamgo ako kag nakapalibog gid ini sa akon, gani ginpatawag ko kamo kay gusto ko mahibaluan kon ano ang kahulugan sang sadto nga damgo.”
4Nagsabat ang mga manugpakot sa hari sa lingguahe nga Aramico,2:4 Halin sa sini nga bersikulo hasta sa katapusan sang kapitulo 7 ang gin-gamit nga lingguahe sa pagsulat amo ang Aramico. “Kabay pa nga magkabuhi ka sing malawig, Mahal nga Hari. Sugiri kami nga imo mga alagad sang imo damgo, kag isaysay namon sa imo ang kahulugan.”
5Pero nagsiling siya sa ila, “Amo ini ang akon desisyon: Kon indi ninyo mapakot kon ano ang akon damgo kag ang kahulugan sini, ipahiwa-hiwa ko ang inyo mga lawas kag ipaguba ang inyo mga balay. 6Pero kon mapakot gani ninyo ang akon damgo kag masaysay ang kahulugan sini, regaluhan ko kamo kag hatagan sang dako nga kadungganan. Sige, pakta na ninyo kag isaysay dayon ang kahulugan.”
7Nagsabat liwat sila sa hari, “Mahal nga Hari, sugiri na lang kami sang imo damgo kay isaysay namon sa imo ang kahulugan.” 8Nagsiling ang hari, “Nakahibalo ako nga ginapadugay-dugay lang ninyo ang oras kay nakahibalo kamo nga tumanon ko gid ang akon ginsiling sa inyo, 9nga kon indi gani ninyo mapakot kag masaysay ang akon damgo silutan ko gid kamo sadtong akon ginsiling. Nagsugtanay kamo nga magbutig sa akon kay nagapinsar kamo nga magbag-o pa ang situasyon. Pakta na ninyo kon ano ang akon damgo agod mapati ako nga makahibalo gid kamo magsaysay sang kahulugan sini.”
10Nagsabat sila sa hari, “Wala gid sing tawo sa bug-os nga kalibutan nga makahimo sinang imo ginapangayo. Kag wala man sing hari, bisan ano pa siya ka gamhanan, nga nagasugo sa mga madyikero, babaylan, ukon manugpakot sa paghimo sang pareho sina. 11Kabudlay gid sang imo ginapangayo, Mahal nga Hari. Ang mga dios lang gid ang makahimo sina, pero wala man sila nagapuyo upod sa mga tawo.”
12Tungod sa ila ginsabat, puwerte gid ang kaakig sang hari. Kag nagmando siya nga pamatyon ang tanan nga maalamon2:12 maalamon: ang mga tawo nga pareho sa ginasiling sang bersikulo 2. nga mga tawo sa Babilonia. 13Sang ginpaguwa ang sugo nga ang mga maalamon pamatyon, ginpangita si Daniel kag ang iya mga kaupod agod patyon man.
14-15Karon, nagpalapit si Daniel kay Arioc nga kapitan sang mga guwardya sang hari. Ining si Arioc amo ang ginsugo sang hari sa pagpatay sa maalamon nga mga tawo sang Babilonia. Mahinalungon nga nagpamangkot si Daniel sa iya kon ano ang kabangdanan sining mabug-at nga mando sang hari. Gani ginsugiran siya ni Arioc sang natabo.
16Pagkabati sadto ni Daniel, nagkadto siya sa hari kag nagpangabay nga hatagan siya sang tion agod masaysay niya ang kahulugan sang damgo sini. 17Nagsugot ang hari, gani nagpauli dayon si Daniel kag ginsugiran niya ang iya mga kaupdanan nga sila ni Hanania, Mishael, kag Azaria parte sa natabo. 18Ginsilingan sila ni Daniel nga magpangamuyo agod kaluoyan sila sang Dios sang langit2:18 Dios sang langit: ukon, Dios nga ara sa langit; ukon, Dios nga naghimo sang langit; ukon, Dios nga labaw sa tanan. nga mahibaluan nila ang kahulugan sang damgo sang hari, agod indi sila pagpatyon upod sang iban pa nga maalamon nga mga tawo sa Babilonia.
19Sadto nga gab-i, ginpahayag sang Dios kay Daniel ang damgo sang hari kag ang kahulugan sini paagi sa palanan-awon. Gindayaw dayon ni Daniel ang Dios sang langit. 20Nagsiling siya,
“Ang Dios maalam kag gamhanan;
dayawon naton siya sa wala sing katapusan.
21Siya ang nagabaylo sang mga panahon.
Siya ang nagabuot kon sin-o ang magahari kag siya man ang nagailis sa ila.
Siya ang nagahatag sang kaalam sa mga maalamon.
22Ginapahayag niya ang kahulugan sang madalom nga mga butang nga mabudlay intiendihon.
Ara sa iya ang kasanag, kag kahibalo siya kon ano ang ara sa kadulom.
23Gani ginadayaw ko ikaw kag ginapasalamatan, O Dios sang akon mga katigulangan.
Ikaw ang naghatag sa akon sang kaalam kag ikasarang.
Kag ginhatag mo ang amon ginpangayo sa imo paagi sa pagpahayag mo sa amon sang kahulugan sang damgo sang hari.”
Ginsaysay ni Daniel ang Kahulugan sang Damgo sang Hari
24Dayon nagbalik si Daniel kay Arioc nga amo ang gintugyanan sang hari sa pagpatay sa maalamon nga mga tawo sa Babilonia. Nagsiling si Daniel sa iya, “Indi anay pagpatya ang maalamon nga mga tawo, kundi updi anay ako sa hari kay isaysay ko sa iya ang kahulugan sang iya damgo.”
25Gani dali-dali nga gindala ni Arioc si Daniel sa hari. Nagsiling si Arioc, “Mahal nga Hari, may nakita ako nga bihag nga halin sa Juda nga makasaysay kon ano ang kahulugan sang imo damgo.” 26Ginpamangkot sang hari si Daniel nga ginatawag man nga Belteshazar, “Masugid mo bala sa akon kon ano ang akon damgo kag masaysay ang iya kahulugan?” 27Nagsabat si Daniel, “Mahal nga Hari, wala sing bisan sin-o nga maalamon, babaylan, madyikero, ukon manughimalad nga makasaysay sang imo damgo. 28Pero may Dios sa langit nga nagapahayag sang mga tinago nga kamatuoran. Paagi sa imo damgo, Mahal nga Hari, ginpahibalo sang Dios sa imo kon ano ang matabo sa palaabuton. Karon, isugid ko sa imo ang mga palanan-awon nga nakita mo sa imo damgo.
29“Samtang nagakatulog ka, Mahal nga Hari, nagdamgo ka parte sa matabo sa palaabuton. Ginpahibalo ina sa imo sang Dios nga nagapahayag sang mga tinago nga kamatuoran. 30Kag ang imo damgo ginpahayag sa akon sang Dios, indi tungod nga mas maalam ako sang sa iban nga mga tawo, kundi agod masaysay ko sa imo kag maintiendihan mo kon ano ang kahulugan sang nag-abot sa imo hunahuna.
31“Ang imo damgo amo ini: May nakita ka nga isa ka dako nga estatwa nga nagatindog sa imo atubangan. Puwerte ini kasilaw kag makahaladlok tan-awon. 32Ang iya sini nga ulo puro nga bulawan kag ang iya dughan kag mga kamot pilak,2:32 pilak: sa English, silver. kag halin sa iya tiyan hasta sa paa saway. 33Ang iya mga batiis salsalon kag ang iya mga tiil salsalon kag tisa.2:33 tisa: sa iban nga Bisaya, daga. Sa English, clay. 34Kag samtang nagatan-aw ka sa estatwa, may isa ka bato nga gintiphag, pero indi tawo ang nagtiphag. Nagtupa ini nga bato sa salsalon kag tisa nga mga tiil sang estatwa, kag nadugmok ang iya mga tiil. 35Sa gilayon nagkaladugmok ang bilog nga estatwa nga salsalon, tisa, saway, pilak, kag bulawan. Kag nangin pareho na lang ini sang upa sa linasan nga ginapalid sang hangin kon diin-diin. Pero ang bato nga nagdugmok sa tiil sang estatwa nangin dako nga bukid kag naglikop sa bug-os nga kalibutan.
36“Amo ato ang imo damgo, kag amo ini ang iya kahulugan: 37Mahal nga Hari, ikaw ang hari nga labaw sa tanan nga hari. Ginhimo ka nga hari sang Dios sang langit, kag ginhatagan ka niya sang gahom, kusog, kag kadungganan. 38Ginpagamhan niya sa imo ang mga tawo, mga sapat, kag mga pispis, bisan diin man sila. Ikaw amo ang ginarepresentar sadtong bulawan nga ulo sang estatwa.
39“Ang masunod sa imo nga ginharian indi pareho kagamhanan sa imo ginharian. Ang ikatatlo nga ginharian amo ang ginarepresentar sadtong saway nga parte sang estatwa, kag magagahom ini nga ginharian sa bug-os nga kalibutan. 40Kag ang sunod amo ang ikaapat nga ginharian nga daw pareho sang salsalon. Kay subong nga ang salsalon makadugmok sang tanan, ini nga ginharian magadugmok sang iban nga mga ginharian. 41Kag subong nga ang mga tiil sang estatwa salsalon kag tisa, ini nga ginharian mabahin. Pero magapabilin ini nga mabakod, tungod kay nakita mo man nga ang mga tiil sang estatwa may lakot nga salsalon. 42Ang salsalon kag tisa nga mga tudlo sang mga tiil nagakahulugan nga may bahin sang sini nga ginharian nga mabakod kag may bahin man nga maluya. 43Ang pag-impon sang salsalon kag tisa nagakahulugan man nga magaisa ang mga hari sang sini nga ginharian paagi sa pag-inasawahay. Pero indi magdugay ang ila pag-isa, pareho bala sang salsalon kag tisa nga indi puwede mikslahon.
44“Sa panahon sang sini nga mga hari, magatukod ang Dios sang langit sang isa ka ginharian nga indi gid mapukan hasta san-o. Indi gid ini madaog sang iban, kundi laglagon pa gani niya ang tanan nga ginharian kag magapabilin ini hasta san-o. 45Pareho bala sang imo nakita nga bato nga gintiphag halin sa bukid (pero indi tawo ang nagtiphag) nga nagdugmok sang estatwa nga salsalon, saway, tisa, pilak, kag bulawan.
“Mahal nga Hari, nagpahayag ang gamhanan nga Dios sa imo kon ano ang matabo sa palaabuton. Amo ato ang imo damgo kag ang iya kahulugan. Matuod gid ang tanan ko nga ginsiling.”
46Nagluhod dayon si Haring Nebucadnezar sa pagpadungog kay Daniel. Pagkatapos nagmando siya nga maghalad kag magsunog sang insenso kay Daniel. 47Nagsiling siya kay Daniel, “Tungod sang imo pagsugid sang akon damgo kag pagsaysay sang iya kahulugan, matuod gid man nga ang imo Dios labaw sa tanan nga dios. Siya ang dapat kilalahon nga Ginoo sang mga hari. Kag siya gid lang ang makapahayag sang mga tinago nga kamatuoran.”
48Ginhatagan dayon sang hari si Daniel sang madamo kag matahom nga mga regalo. Kag ginhatagan man niya siya sang mataas nga posisyon bilang manugdumala sang bug-os nga probinsya sang Babilonia kag pangulo sang tanan nga maalamon didto. 49Ginpangabay ni Daniel sa hari nga himuon sila ni Shadrac, Meshac, kag Abednego nga kabulig niya sa pagdumala sang probinsya sang Babilonia. Kag nagsugot man ang hari. Si Daniel iya nagpabilin didto sa palasyo sang hari.
